Kapitalist ekonomi, farklı evrelerden geçerek varlığını sürdürür. Kapitalist gelişim içindeki bu evreler, gelişimin ulaşabileceği “yeni çağ” tahminlerinde yer alır. Post-Fordist dönem, esnek uzmanlaşma olarak da anılmaktadır. Ekonomik hayat, toplumsal yapı, kültür, devlet anlayışı ve hayatın hemen her alanında köklü değişiklikler oluşturması, yeni çağ tahminlerine zemin oluşturur. Fordizm ve Post-Fordizm dönemleri üzerine çok sayıda çalışma ve ekol vardır. Bu konuyu ilk olarak analiz etmeye çalışan Fransız Düzenleme Okulu’dur. Post-Fordizm kavramı bir yazara atfedilemez. Endüstriyel organizasyonun ve üretim yöntemlerinin ayırt edici özelliklerini belirlemeye çalışan yazarlarca oluşturulan bir kavramdır. Bu yazarlar arasında Robin Murray, George Ritzer, Michael Piore ve Bob Jessop sayılabilir. Konu üzerine çeşitli çalışmalar olsa da, tanım girişimlerine pek rastlanmamaktadır. Çalışmaları göz önünde bulundurarak şu şekilde bir tanım denemesi yapabiliriz. Post-Fordizm; tüketim taleplerini karşılayabilmek için işgücü ve makineleşmede esnek uzmanlaşmanın sağlandığı, bilgi ve üretim teknolojilerinin kullanıldığı üretim ve birikim rejimidir.
Post-Fordizmin Özellikleri
Çalışma yaşamı esnek ihtisaslaşmanın kurallarına göre organize olmaktadır. Bu kurallarda Japon üretim sisteminden alınır. Çünkü bu sistem oldukça başarılıdır. Şirketler bu sisteme geçtikçe, düşük becerili işgücüne talep azalırken, hünerli işçilerin işleri artar. İşgücü çok yönlü kafa ve kol becerisine sahip olmalıdır. Esnek çalışma sayesinde firmalar daha az bürokratik ve hiyerarşik olacak. Buna karşılık bölümler arası ilişkiler ve iletişim artacaktır. Yedek parça stoklamak gibi bir durum söz konusu olamayacaktır. Hem maliyetler azalacak hem de üretim değiştirilebilecektir. Yeni ürünlerin hızla pazarla sunumu önemlidir. Bir diğer önemli nokta ise, ürün çeşitlenmesinin hızla artmasıdır. Esnek üretim aynı zamanda, kapitalin büyük firmaların tekelinde bulunmasını önler. Küçük firmalarında önem kazanmasına katkıda bulunur. Post-Fordizmi anlamanın en iyi yolu, onu Fordizmle karşılaştırmaktır.
Fordizm
Fordizm kavramı otomobil imalatçısı Henry Ford’un arkasında türetilmiştir. Çünkü Henry Ford, üretimde kitle üretimini gerçekleştirmiştir. Ford’u özel yapan yönü vizyonudur. Kitle üretiminin, kitle tüketimini doğuracağını ve rasyonel, modernist, popülist demokratik toplum oluşturacağını öngörmüştür. Kitle üretimi bilindiği gibi hareketli montaj hattı üzerinde, parçaların bir araya getirildiği ve çalışanların sürekli denetlendiği bir sistemdir. Bu sistemde çalışanların beceri düzeylerinin yüksek olması gerekmez. Parçalar o kadar basittir ki, belli motor becerilerine sahip insanlar kısa bir eğitimle çalışabilir. Böylelikle üretim nispeten ucuza mal edilir. Çünkü işgücü niteliksizdir ve ödenen ücrette düşüktür. Yani düşük ücretle, ucuz ürün elde etmek mümkündür. Toplum kitlesel üretimden kazançlı çıkarken, sanayi işgücü giderek daha doyumsuz, vasıfsız ve yabancılaşmış hale gelir. Fordizm, bir üretim ve birikim rejimi olarak tanımlanabileceği gibi, sosyal ve kültürel etkileri ile de tanımlanabilmektedir. Fordist üretim ve birikim rejimi tamamen ortadan kalkmamış, sadece egemen üretim tarzı değildir. Başta otomotiv olmak üzere bazı sektörlerde, kitlesel üretimin sürdürüldüğü gözlenebilmektedir.
Fordist ve Post-Fordist Üretim Rejimlerinin Karşılaştırılması
1. Üretim Süreci
| FORDİST ÜRETİM (Ölçek ekonomisine dayalı) | POST-FORDİST ESNEK ÜRETİM (Kapsam ekonomisine dayalı) |
| Aynı tür malın kitlesel üretimi | Küçük bölümlerde üretim |
| Tekdüzelik ve standartlaşma | Çeşitli ürün türleri |
| Stoklama | Stoklama yok |
| Üretim sonrası kalite kontrol | Üretim sırasında kalite kontrol |
| Üretimde zaman kayıpları | Zaman kayıplarının azaltılması |
| Kaynakların yönlendiriciliği | Talebin yönlendiriciliği |
| Dikey ve bazen yatay bütünleşme | Dikey ayrışma, taşeronlaşma |
| ücretlerin kontrolü | Uzun dönemli bütünleşik planlama |
2. İşgücü
| İşçinin tek bir iş yapması | Çoklu görevler |
| Belirli ücret | Kişisel ödeme |
| Yüksek uzmanlaşma düzeyi | Görev sınırlandırmalarından kaçınma |
| Hiç veya sınırlı iş başında eğitim | Uzun süreli iş başında eğitim |
| Dikey işgücü örgütlenmesi | Yatay işgücü örgütlenmesi |
| Öğrenim deneyimi yok | İş başında öğrenme |
| Sendikalaşma | Sendikaların önemini yitirmesi |
| İşçi sorumluluğunu azaltmaya vurgu | İşçinin karşılıklı sorumluluğuna vurgu |
| İş güvencesi yok | Geçici işçiler için iş güvencesi yok |
3. Mekan
| İşlevsel mekânsal uzmanlaşma | Mekânsal toplanma eğilimi |
| İşgücünün mekânsal bölünüşü | Mekânsal bütünleşme |
| İşgücü piyasasının homojenleşmesi | İşgücü piyasasında çeşitlik |
| Dünya çapında girdi ve taşeron temini | İlişkili firmaların dikey mekânsal yakınlığı |
4. Devlet
| Düzenleme | Yeniden düzenleme |
| Sertlik | Esneklik |
| Kolektif kazanç | Bireyselleşme |
| Refahın tabana yayılması | İhtiyacın ve sosyal güvenliğin özelleşmesi |
| Uluslararası istikrar | Uluslararası istikrarsızlık |
| Merkezileşme | Yerelleşme |
| Eyalete/şehre devlet yardımı | Girişimci eyalet/şehir |
| Piyasalara dolaylı müdahale | Piyasalara doğrudan devlet müdahalesi |
| Ulusal bölgesel politikalar | Teritoryal bölgesel politikalar |
| Firmalarca finanse edilen AR-GE | Devlet tarafından finanse edilen AR-GE |
| Endüstri önderliğinde yenilikçilik | Devlet önderliğinde yenilikçilik |
5. İdeoloji
| Tüketiciye dayalı kitlesel tüketim | Bireysel tüketim |
| Modernizm | Post-Modernizm |
| Bütünsellik/yapısal reformlar | Özel belirlenme/adaptasyon |
| Toplumsallaşma | Bireyselleşme |
Fordist üretimden esnek üretime geçişin somut sonuçları:
| SÜREÇ | FORDİST ÜRETİME GÖRE SONUÇ |
| Stok | %90 azalma |
| İmalat hazırlık süreleri | %75 azalma |
| İmalat ön süreleri | %90 azalma |
| Satış maliyeti | %15-40 azalma |
| Kalite | %75-90 yükselme |
| İşgücü | %10-30 azalma |
Fordist üretim, kendinden önceki üretim sistemine göre verimlilik artışı sağladığı gibi; Post-Fordist üretim de Fordist üretime göre verimlilik artışı sağlamıştır.
Sonuç
Fordizm ve Post-Fordizm, kapitalizmin gelişme sürecinde, birbirini izleyen iki önemli akımdır. Fordizmle birlikte, montaj hattı kavramı ortaya çıkmış ve seri üretime geçilmiştir. Post-Fordizmle ise, tüketici ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik bir anlayış benimsenmiş ve verimlilik artmıştır. Yeni üretim sisteminin en belirgin özelliği, bilgi ve iletişim teknolojilerinin işletmelerde yoğun kullanımıdır.
Kapitalizm, her ne kadar yöntemlerini değiştirse de, amacı hep aynı kalır: Ulusal sınırların yeni kazançlara ulaşmada engel oluşturmadığı küresel ekonomide acımasız kar arayışı.
Kaynakça
- Marshall, Gordon. (1999). Sosyoloji Sözlüğü (çev. Akınhay O. & Kömürcü D.), Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
- Oğuz, M. (2018) Bob Jessop, Post-Fordizm ve Devlet. Politik Ekonomik Kuram 2(1), 19-34 post fordizm.pdf
- Özkalp, E. & Sungur, Z. (1997) ESNEK ÜRETİM SİSTEMLERİ ve POST-FORDİST YAKLAŞIMLAR. Anadolu Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 13(1), 415-430 ESNEK __RET__M S__STEMLER__ ve POST-FORD__ST YAKLA__IMLAR[#632798]-830458.pdf
- Saklı, A. Rıza. (2007) KAPİTALİST GELİŞİM SÜRECİNDE FORDİZM VE POST-FORDİZM. fordizmpostfordizm.pdf
- Slattery, Martin. (2008). Temel Sosyoloji Fikirleri (çev. Tatlıcan Ü. & Demiriz G.), Bursa: Sentez Yayınları.
