Teşekkür ve Takdim
Bu araştırmayı hazırlamam konusunda beni yönlendiren sayın hocam Ahmet Vefa Çobanoğlu’na ve her seferinde kahrımı çeken dostum Fatih Er’e teşekkürlerimi sunuyorum.
Giriş: Türk Modernleşmesi Dahilinde Yüksek Katlı Yapıların İstanbul’da Ortaya Çıkışı
Osmanlı’da modernleşme sürecini başlatan 19. Yüzyıldaki fermanların ardından sosyal hayat hızla Batılılaşma yörüngesinde yenilenmeye başlamıştır. Önceleri tercih edilen konaklar ve müstakil evlerin yanı sıra kolektif biçimde yaşamayı alt tabakaya ait bir durum gibi gören Osmanlılar bu yüzyılda Sanayi Devrimi ile gelişen Paris, Londra gibi şehirlerin yapısını benzer bir şekilde İstanbul’a uygulamak istemiştir. Başkent İstanbul’un Pera yarımadası bu dönemde yeniliklerin görüldüğü ilk yerlerden biridir. Beyoğlu’nda semaya yükselen apartmanlar, modern konutların temel taşı olmuştur. 1892 yılında inşa edilen Doğan Apartmanı bu dönemin üslubunu gösteren nadide eserlerdendir.
Aynı dönem yüksek bürokrasi ve orta-üst sınıf vatandaşların konaklarının yanında çok katlı binaların yükseldiği gözlemlenmiştir. Modern apartmanların yaşam stilini oluşturmaya başladığı İstanbul’da değişim Beyoğlu-Şişli-Nişantaşı-Maçka dörtgeninde gelişmeye ve genişlemeye başlamıştır. İlk dönem çoğunlukla Art Nouveau üslubuyla yapılan apartmanlar, ilerleyen yıllarda Ulusal Mimarlık Akımı ile yerel yeni akımların yanı sıra Art Deco üslubunun da gelişmesine yol açmış, bahsedilen semt ve ilçelerde döneminin çağdaşı olan Avrupa şehirlerini aratmayacak manzaraların ortaya çıkmasına sebep olmuştur.
Modernleşme 20. Yüzyılda da hız kesmeden devam etmiş, Osmanlı’nın varlığını yitirmesinden sonra kurulan Türkiye Cumhuriyeti Devleti ile apartmanların sayısı artmaya başlamıştır. Cumhuriyet Dönemi ile İstanbul, sosyo kültürel olarak eski önemini yitirmiş, siyasal karar merkezi odaklarının Ankara’ya taşınması ile demografik değişime tanıklık etmiştir. Cumhuriyet’in ilk on yılında İstanbul’da büyük değişikliğe yol açacak planlama görülmese de imparatorluk modernleşmesinin mirası yaşamaya devam etmiştir.
Özellikle Beyoğlu, Şişli, Teşvikiye ve Nişantaşı özelinde apartmanlar 1920’li yılların ardından hız kesmeden inşa edilmiş, Art Nouveau ve Art Deco üsluplarının görüldüğü gözlemlenmiştir. (Tezer, 14-33) Cumhuriyet’in yeni üst tabakası bu semtleri tercih ederken, hükümet Halk Evleri türünden binaları da buralara inşa etmiştir. Toplumsal statü bakımından apartmanlar eski dönemin konakları ile eş görülecek bir statüye işaret etmiş, bölge tıpkı 19. Yüzyılda paşalara ev sahipliği ettiği gibi bu dönemde de bürokratlara ve zengin ailelere ev sahipliği etmiştir. Bu ailelerin ve bürokratların yaptırdıkları apartmanlar hâlâ bölgede görülebilmektedir.
Şişli İlçesi, Teşvikiye ve Nişantaşı Semtlerinin Kısa Yerleşim Tarihi
İstanbul’un Avrupa kıtasının üzerinde doğuda Beşiktaş, kuzeyde ve batıda Kâğıthane ve güneyde Beyoğlu ilçelerine komşu olan Şişli ilçesinin en eski mahallesi olan Tatavla (günümüz Kurtuluş) bilinen en eski yerleşim yeridir. Bu civara genellikle Osmanlı döneminde ticaret amacıyla gelen yabancılar yerleştirilmiştir. 18. Yüzyılda bağlar ve bostanların oluşturduğu bilinen Şişli, III. Selim’in günümüzdeki Teşvikiye Camii yerine yaptırdığı bir mescit ve dikilen nişantaşları ile genellikle mezarlıkların oluşturulduğu dönemin seyyahları tarafından yazılmıştır. Yerleşim yerini insanların mesken edinmesini sağlayan gelişme ise Beyoğlu’nun 18. Yüzyıl sonları ve 19. Yüzyıl boyunca geçirdiği değişimin yanı sıra bölgeye yapılan kışlalar olduğu bilinmektedir.
Tanzimat Fermanı’nın ilanı ile verilen yabancılara mülk edinme hakları sonucunda Avrupa’dan gelen Latin Levantenler bu bölgeyi kendilerine mesken edinmiş, Padişah Abdülmecid’in verdiği imtiyaz doğrultusunda yerleşimi teşvik edilmesi amacıyla kurulan Teşvikiye semtine yerleşmişlerdir. 19. Yüzyılda çıkan büyük Beyoğlu yangınından kaçan ailelerin de yine Şişli’ye sığındığı bilinmektedir. 19. Yüzyıl genelinde bu bölgedeki yapılar konaklar ve saraylar olduğundan saraylar semti olarak da anılmıştır. 20. Yüzyılın başlarında ise aynı bölge, önceki yüzyılda sarayın Sarayburnu bölgesinden önce Dolmabahçe’ye sonra Yıldız’a taşınması ile devletin yüksek makamındaki paşalarının, hanedan üyelerinin de mesken yeri hâline gelmiştir. Semavi Eyice’nin aktardığına göre 20. Yüzyılın ilk yarısında bölgede yoğun bir gayrimüslim nüfusunun yaşadığı bilinmektedir.
1910’lu yıllardan sonra ise bölgeye apartmanlar yapılmaya başlanmış, I. Ulusal Mimarlık Akımı öncülerinden mimar Vedat Tek’in bölgeye kendi evini yapmasıyla Şişli, günümüzdeki kimliğini kazanmaya başlamıştır. Cumhuriyet sonrası dönemde uygulanan Moltke Planı ile ilçe Batı ölçülerine göre dizayn edilmiş, geometrik dokulu yollar, ağaçlandırılmış bulvarlar, bitişik düzen yüksek yapılar ortaya çıkmaya başlamıştır. 1950’li yıllar sonrasında inşa edilen apartmanlar, yanan/yıkılan eski konaklar Nişantaşı ve Teşvikiye bölgesini 1970’li yılların ardından modanın ve alışverişin merkezi olmasına evirilen döneme hazırlar hâle getirmiştir. Günümüzde ise hâlâ alışveriş ve modanın merkezi olarak Nişantaşı semti turistlerin ve yerel halkın ilgisini cezbetmektedir.
Teşvikiye Caddesi ve Pamuk Apartmanı
Teşvikiye Caddesi yapıldığı günden itibaren konaklara ve büyük bahçe, parklara ev sahipliği etmiştir. Jacques Pervititch’in Erken Cumhuriyet Dönemi’nde bölgeyi inceleyip yaptığı haritadan bölgede eski Şadiye Sultan Sarayı’nın arazisinde büyük bahçelerin olduğu, Teşvikiye Caddesi üzerinde Mabeyinci Faik Bey Konağı, Said Paşa Konağı’nın olduğu bilinmektedir.
Yazar Orhan Pamuk ve akademisyen ağabeyi Şevket Pamuk burada büyümüşlerdir. Pamuk ailesi bu bölgeye 1930’lu yıllarda yerleşip, önceleri aile ile taş konakta yaşar iken konağın kiraya verilmesiyle bitişiğindeki araziye Pamuk Apartmanı’nı inşa etmiştir. Binanın inşaat yılı ise Orhan Pamuk’un aktardıklarından yola çıkarak 1951-1952 olduğu tahmin edilmektedir. Uzun yıllar aile apartmanı olarak kullanılan Pamuk Apartmanı günümüzde Teşvkiye Caddesi No: 53 adresinde bulunmaktadır. Bina önceleri bir aile apartmanı olarak inşa edilse de günümüzde bir iş merkezi gibi kullanılmaktadır.
Binanın planı ve mimarı aile tarafından kamuoyuna paylaşılmamıştır. (Akdaş, Çıkış, 2023) Orhan Pamuk henüz doğmadan önce inşaat başlanmış, ardından aile hep birlikte binaya taşınmıştır. Jacques Pervititch’in haritası incelendiğinde ise Orhan Pamuk’un anlattıkların paralel bir gözlem yapılabilmektedir. Pamuk ailesi bölgeye taşınmadan önce bölgede büyük bir arazinin bahçe-park hâlinde varlık gösterdiği haritadan da teyit edilebilmektedir. 1924 yılında Paris’te incelenip çizilen bu harita göstermektedir ki bölge Cumhuriyet’in erken yıllarında günümüze nazaran boş arazilere sahiplik etmektedir. Pamuk hatıratında evlerinin arka bahçesinde ıhlamur ağaçlarının olduğunu yazmıştır, ancak günümüzde yapılan gözlemler sonucunda evin arka tarafına bir mağaza yapıldığı ve ağaçlardan eser kalmadığı görülmektedir.
Bir giriş katı ve bir çatı katı olan, giriş katı hariç beş katlı olan apartmanın dördüncü katında uzun yıllar ikamet eden Orhan Pamuk, İstanbul hatıralarını yine bu binada yazmıştır. Günümüzde binanın cephesi, zamanla solmuş ve yıpranmış, bazı pencereleri ve balkonları hasarlı veya bakımsız olduğu gözlenmektedir. 2018 yılında alınan karar ile bina kültür varlığının ihyası korumanın gereği olduğundan yıkım talebi durdurulmuş, rölövesi ve restitüsyonu Kültür Bakanlığı’na gönderilmiştir.
Pencereler, düz çizgilerle tasarlanmış, süslemelerden arındırılmış, büyük ve geniş bir alanı kaplamaktadırlar. Bu özellikler, modern mimarinin sade, işlevsel ve estetik anlayışını yansıtmaktadır. Dönemin yapıları incelenirken Nişantaşı genelinde görülen Art Deco üslubu
bu yapıda da esintiler göstermektedir. Üslup olarak Art Nouveau’dan beslenen Art Deco, Art Nouveau’nun Bauhaus ve Kübizm’den etkilenerek ortaya çıkmış, daha yalın, geometrik ve endüstriyel nitelikli bir içerik olarak endüstriyel tasarıma ait sadeliği taşımaktadır. Binanın genelinde yalın bir estetik hakimdir. Ancak Tüten Apartmanı’na benzer şekilde streamline moderne çizgileri de yakaladığı düşünülebilir.
1930’larda ortaya çıkan ve 1940’lara kadar popülerliğini sürdüren bir mimari ve tasarım akımı olan adını “akışkan çizgisellik” anlamına gelen “streamline” kelimesinden alan Streamline Moderne, aerodinamik formlardan ve eğrisel çizgilerden yararlanarak, modern ve dinamik bir görünüm elde etmeye çalışmıştır.
Tüten Apartmanı’nda bu özellikler oldukça net görülür iken akımın güncelliğini yitirmeye başladığı 1950’li yıllarda Teşvikiye’de esintilerini göstermiş olabilme ihtimali düşük olasılıktadır. Bilinen doğrultuda Streamline Moderne, 1940’larda popülerliğini kaybetmeye başlamıştır. Art Deco ise 1950’lerde ve 1960’larda yeniden popülerlik kazanmıştır. Geometrik detaylar göz önüne alındığında yapının cephesi tekrar değerlendirilir iken bu bilgilerin ışığında binanın cephesinde Art Deco üslubunun daha ağır bastığı gözlemlenebilmektedir.
Giriş kısmı, uzun ve dar bir koridordan oluşmaktadır. Koridor, dikdörtgen bir şekle sahiptir ve üst kısmında bir kemer bulunmaktadır. Bu geometrik şekiller, Art Deco mimarisinin önemli özelliklerinden biridir. Cephede olduğu gibi iç dizaynda da aynı üslup gözlemlenebilmektedir.
Koridorun sol tarafında, apartmanın birinci katındaki daireye açılan bir kapı bulunmaktadır. Bu kapı, görülene göre ahşaptan yapılmış ve klasik bir formdadır. Klasik formlar, Art Deco mimarisinin önemli bir diğer özelliğidir. Giriş kısmının iki kapısında da bronz kapı kolları bulunmaktadır. Bu kapı kolları, Art Deco mimarisinin stilize edilmiş formlarını yansıtmaktadır. Bina şu an aile apartmanı olarak kullanılmamasına rağmen Art Deco kimliğiyle yaşamaya devam etmektedir.
Sonuç
Teşvikiye Caddesi ve çevresi, tarih boyunca birçok önemli yapıya ev sahipliği yapmış, kültürel ve tarihi zenginliğiyle dikkat çekmiştir. Jacques Pervititch’in Erken Cumhuriyet Dönemi’nde bölgeyi incelemesi ve çıkardığı harita, Teşvikiye Caddesi’nin tarihini ortaya koyarken, bölgedeki önemli konakları ve bahçeleri belgelemiştir. Orhan Pamuk ve ailesinin bu bölgede geçirdiği yıllar, hem yazarın kişisel anılarına hem de bölgenin tarihine ışık tutmaktadır. Böylelikle Pamuk Apartmanı, Orhan Pamuk’un ailesinin Teşvikiye’ye yerleşmesiyle birlikte inşa edilen ve uzun yıllar aile apartmanı olarak kullanılan bir yapıdır. Binanın mimari özellikleri ve konumu, bölgedeki tarihi dokuyu ve kültürel mirası yansıtmaktadır.
Ancak, günümüzde yapı üzerindeki zamanın etkileri gözlemlenmekte ve bakım ihtiyacı ortaya çıkmaktadır. Pamuk Apartmanı’nın mimari yapısı, dönemin modern ve sade anlayışını yansıtan özelliklere sahiptir. Pencerelerin düz çizgilerle tasarlanması, süslemelerden arındırılmış olmaları, binanın estetik anlayışını belirlemektedir. Art Deco üslubunun etkileri, geometrik detaylarda ve yapıdaki sadelikte gözlemlenebilmektedir. Fakat, günümüzde binanın cephesindeki solma, pencerelerdeki hasar ve bakımsızlık gibi sorunlar ortaya çıkmıştır. 2018 yılında alınan koruma kararı, binanın kültür varlığı olarak değerlendirilmesini ve ihyasını öngörmüştür. Bu karar, yapı üzerindeki değişikliklere bir duraklama getirmiş ve Kültür Bakanlığı’na rölöve ve restitüsyon çalışmalarının yapılması için başvuruda bulunulmuştur.
Sonuç olarak, Pamuk Apartmanı, Teşvikiye Caddesi’nin tarihini yansıtan önemli bir yapıdır. Mimari özellikleri ve Orhan Pamuk’un aile geçmişi, bina üzerindeki kültürel ve tarihi katmanları ortaya koymaktadır. Ancak, yapı üzerindeki bakım ihtiyacı ve koruma altına alınan statüsü, gelecekte yapılacak müdahalelerin dikkatle planlanması gerektiğini göstermektedir. Bu bağlamda, Pamuk Apartmanı’nın kültürel mirasın korunması ve gelecek nesillere aktarılması için uygun bir şekilde restore edilmesi ve kullanılması önem arz etmektedir.
Kaynakça
Yazılı Kaynaklar
- “Fashion and Decor: A Cultural History.” Bc.edu, 2019, mediakron.bc.edu/fashiondecor/streamline-moderne/architecture-streamline-moderne. Erişim 8 Aralık 2023
- Akdaş, Merve, and Şeniz Çikiş. ‘Understanding the transformation of domestic architecture through the novel “Cevdet Bey and His Sons”’. Kocaeli Üniversitesi mimarlık ve yaşam dergisi, Kocaeli Universitesi Mimarlik ve Yasam Dergisi, Feb. 2023, https://doi.org10.26835/my.1180724.
- Seda. “Teşvikiye ve Nişantaşı – İstanbul Konakları | Arpa Boyu Yol.” Arpa Boyu Yol, 24 Şub. 2018, www.arpaboyuyol.com/istanbul-nisantasi-tesvikiye-gezi-rehberi/. Erişim 7 Aralık 2023.
- “Şişli Tarihçesi.” Sisli.bel.tr, 2023, www.sisli.bel.tr/kurumsal/sisli-tarihcesi. Erişim 7 Aralık 2023
- Görgülü, Tülin.”Türkiye’de Modernleşme ve Çok Katlı Konutlar.” Modernite ve Mimari Esenler Belediyesi Şehir Düşünce Merkezi Şehir Yayınları, 2012.
- Kowalik, William. Streamline Moderne Design in Consumer Culture and Transportation Infrastructure: Design for the Twentieth Century. Vol. 5, no. 1, 22 Sept. 2017, journals.psu.edu/ne/article/view/60475, https://doi.org/10.18113/p8ne5160475. Erişim 7 Aralık 2023
- Doğanay Aziz, Akar Şevket Kamil. Semavi Eyice ile Türk Sanat Tarihi Üzerine. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 7, Sayı 14, 2009, 347-373
- Çolak, Sena ve Erarslan, Alev. Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi Konut Yapıları; İstanbul Örnekleri. ABMYO Dergisi – Yıl 16 Sayı 62 – Nisan – 2021 (203 – 226)
- Tezer, Nilhan. 1930-1940 Yılları Arasında İstanbul’da İnşa Edilmiş Apartmanların Cephe Biçimlenişleri. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Teknik Üniversitesi, 2017
- Önal, Eylem. Teşvikiye Örneğinde Konut Üretim Süreçlerinin Değişim Eğilimleri. Yüksek Lisans Tezi. Yıldız Teknik Üniversitesi, 2004.
- Baykara, Canset. Şişli İlçesi’nde Art Deco Üslubuna İlişkin Cephe Düzenlemeleri. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Teknik Üniversitesi, 1995.
- Aktemur, Ali Murat. KARAKÖY’DE BATI ÜSLUBUNDA YAPTIRILMIŞ
- SİVİL MİMARİ ÖRNEKLERİ. Doktora Tezi. Atatürk Üniversitesi, 2006.
- Kılıçkaya, Derya. İstanbul Hatıralar ve Şehir’de Gotik Bir Unsur Olarak Karanlık ve Kasvetli Ev/Apartman. Dünya İnsan Bilimleri Dergisi. Ocak 2023: 1-16.
- Pamuk, Orhan. Resimli İstanbul Hatıralar ve Şehir. İstanbul: 2015 Yapı Kredi Yayınları.
Görsel Kaynaklar
- “Pamuk Apartmanı | Her Umut Ortak Arar – Nilay Örnek.” Her Umut Ortak Arar, 2 Eyl. 2021, www.herumutortakarar.com/pamuk-apartmani/#uael-gallery-3. 19 Aralık 2023
- Pervititch, Jacques. “Plan Cadastral d’Assurances. Nichantach [Nişantaşı].” Saltresearch.org, 2023, archives.saltresearch.org/handle/123456789/126287, https://doi.org/APLPENISA05. Erişim Tarihi 7 Aralık 2023.
- Emirhan İleri Arşivi
- Fatih Er Arşivi
