Abbasi devrinde zorla bataklıklarda ve çiftliklerde çalıştırılan zenci köleler, ağır şartlar ve yetersiz beslenme sonucu devlete başkaldırdı. Ali b. Muhammed önderliğinde başlayan bu başkaldırış hareketi 14 yıl sürdü ve iki taraftan da milyonlarca insan öldü.
Abbasi Devletinde Köle Ticareti
Abbasiler döneminde Arap İran ilişkileri kuvvet kazanmıştı. Tüccarların kurduğu filo sayesinde, Abbasilerin önemli kentleri olan Mısır, Hicaz ve Irak vilayetlerine yüzbinlerce köle taşınıyordu. Bu sayı tam olarak kesin olmamakla beraber, Arap tarihçilerinin verdiği bilgiler doğrultusunda, 500 binden fazla köle, bu ticaret gemileri ile Arap topraklarına gönderiliyordu. Afrikalı köle tüccarlarının bu köle ticaretinde büyük bir önem arz ettiği bilinmektedir. Köle Tüccarı, esir düşmüş ve yakalanmış köleleri, Doğu sahillerine götürüp burada Arap Tüccarlara satıyordu. Aynı zamanda Basra körfezindeki Kiş Adası’nda korsanlar tarafından yakalanan köleler, deniz yoluyla Kızıldeniz ve Basra körfezine, oradan Sudan üzerinden Mısıra götürülüyordu. Satın alınan köleler tarım arazilerinde ve bataklıklarda çalıştırılıyor ve yeri geldiğinde savaşta bile asker olarak kullanılıyordu. 2000 ila 5000 kişilik köle grubunun ağır şartlar altında pirinç ve şeker kamışı gibi sulu tarım alanlarında çalıştırıldığı tarihi kayıtlarda geçmektedir. (Mustafa Demirci, s. 250.)
Abbasi sarayında da köleler sıklıkla kullanılıyordu. Güzel ve genç kız ve oğlanlar hizmetçi ve cariye olarak alınıyor, yüksek rütbeli kişilerin cinsel ve sosyal hayatlarının ihtiyacı için kullanılıyordu. Kaynakta verilen bilgiye göre, el-Muktedir ’in (908-32) sarayında 11 bin Grek ve Sudanlı köle bulunmaktaydı. Diğer bir kaynakta ise el-Mütevekkil’in 4000 cariyeye sahip olduğu söylenmektedir. (Philip K. Hitti, s. 468.)
Zenci Köle İsyanının Ortaya Çıkması (869-883)
Zor şartlar alında çalışan köleler, yiyecek bir şeyi bile zor buluyorlardı ve hayatlarından bezmişlerdi. Bu zalim sisteme artık dayanamadıklarından gittikçe öfkeleniyor ve devlete olan kinleri gittikçe artıyordu. Bu sırada Abbasi merkez yönetiminde bir kargaşa ve iç çatışma hakimdi. Sonunda, zenci köleler kendilerine bir lider buldular ve Ali b. Muhammed önderliğinde bu zalim yönetime karşı gelmek için hazırlanıyorlardı. Ali b. Muhammed, kölelerin bu kızgınlığından faydalanıp, bütün zenci köleleri kendi etrafına toplamayı başardı. (Mustafa Demirci, Siyah Öfke, s. 101-102.)
Ali b. Muhammed önderliğinde toplanan zenciler, birçok yeri yakıp yıkıyor ve Abbasi halifesinin gönderdiği askeri birlikleri bir bir yok ediyorlardı. Ekim 869’da Basra’ya saldırdılar lakin bu saldırı bir sonuç vermedi. Basra halkından bu duruma tepki gösteren bir grup, toplanıp, zencilere saldırmaya kalktıysa da saldırı, zenci köleler geri püskürtmeyi başardılar. Zenci kölelerin sayısı artmış ve büyük bir sayıya ulaşmıştı. Bu güçlenen zenci ordusu, el-Muhtara adında yeni bir merkez kurdu.
Gittikçe güçlenen zenciler, Güney Irak’ı ve İran’ı ele geçirdiler. Daha sonra 7 Eylül 871 yılında Basra’ya saldırıp, Basra’nın ticaret ve ulaşım yollarını işgal ettiler ve buradaki birçok tüccar ve insanı öldürdüler. Halife sürekli zencilerin üzerine ordu gönderdiyse de sürekli mağlup oldu. 878 yılında Zenci köleler Eski ordugâh şehri olan Vasf’ı ele geçirdiler. Saldırılarına devam eden zenci grup, birçok bölgeye yayıldı ve saldırıları gittikçe şiddetlendi. Halifenin kardeşi el- Muvaffak bu kötü durum karşısında büyük bir ordu topladı. Toplanan ordu, 881 yılında zenci kölelerin işgal ettiği bütün bölgeleri ele geçirdi. 11 Ağustos 883 yılında ise el- Muhtara teslim oldu. (Bernard Lewis, s. 88-89)
Zenci Köle İsyanının Sonuçları
Zencilerin Lideri Ali b. Muhammed, 882 yılında öldürüldü. Başı Bağdat şehrine getirilip, ibrete alem olsun diye insanlara gösterildi. Mesudi’nin anlatımına göre, Ali b. Muhammed önderliğinde Basra, Ahvaz bölgesinin çoğu, Errecan, Fars, Vasif bölgeleri, Küfe, Tufuf, Dicle kıyılarından Cercereya ve Numaniye bölgeleri ele geçirilmiş ve Zenci İsyanı 14 yıl 4 ay sürmüştür. Zenci İsyanı sonucu kadınlar ve çocuklar kılıçtan geçirilmiş birçok kişi suda boğulmuş ve ateşle yakılmıştır. Mesudi İsyan sonucu ölen insanların sayısının 1 milyon olduğunu söylemektedir. (Mesudi, s. 258.) Taberi ise bu sayının daha fazla olduğunu söyleyerek sayıyı 2 milyona çıkartıyor.
Kaynakça
Demirci. Mustafa, ‘’Zenc’’, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, Cilt: 44, 2013.
Demirci. Mustafa, Siyah Öfke (Orta çağ İslam Dünyasında Zenci Kölelerin İsyanları (869-883)), Çizgi Kitapevi Yayınları, İstanbul, 2021.
Hitti. Philip K. Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi (çev. Salih Tuğ), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2020.
Lewis. Bernard, Tarihte Araplar (çev. Hakkı Dursun Yıldız, Pegasus Yayınları, İstanbul, 2019.
Mesudi, Kitabü’t Tenbih ve’l İşraf (çev. Ramazan Şeşen), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2018.
